Divan Şiiri Türleri

GAZEL

• Beyit sayısı 5 ile 15 arasında değişir; ama genelde bu sayı 5, 7, 9 beyittir.
• İlk beyit kendi arasında kafiyelidir. Gazelin kafiye düzeni (örgüsü) şöyledir; aa, ba, ca, da, ea, fa
• Gazelin ilk beytine matla(doğuş yeri) denir.
• Gazelin son beytine makta (bitiş, kesiliş yeri) denir.
• Şairin isminin geçtiği beyte taç beyit denir.
• Gazelin en güzel beytine beytü'l-gazel denir. Bu beyte Şah beyit de denir.

Mecnûn ki mülket-i gam-ı Leylîde şâh idi
Âhı duhânı başına çetr-i siyâh idi

 Mecnûna yolda nâka-i Leylînin izleri
Gündüzle âfitâb idi giceyle mâh idi

 Mecnûn diyâr-ı gamda özin kılmış idi hâk
Mûlar degüldi sînesi üzre giyâh idi

 Mecnûn ki cism-i zerdini ber-bâd kıldı âh
Gûyâ ki hırmen-i gam-ı Leylîde kâh idi

 Mecnûna ka - met ü ruh-ı Leylîsüz Emriyâ
Bâg-ı cihânda serv ile gül şekl-i âh idi                                EMRI

KASİDE 

• Din ve devlet büyüklerini övmek veya yermek amacıyla yazılan şiirlerdir.
• En az 15 en çok 99 beyitten oluşur. Ama genellikle 33 ile 99 beyit arasındadır.
• İlk beyitteki mısralar kendi arasında, diğer beyitlerdeki mısraların birincisi serbest, ikincisi ise birinci beyitle uyaklıdır. (aa-ba-ca-da-ea-fa...)
• Aruz ölçüsünün değişik kalıplarıyla yazılabilir.
• Gazelde olduğu gibi ilk beyite matla, son beyte makta, şairin mahlasının geçtiği beyte tac beyit denir.
• Kasidenin en güzel beyitine beytü'l-kasid denir.                                                   

Kaside konularına göre 6 ya ayrılırlar:

Tevhid : Allah'ın birliğini anlatan kasidelerdir.
Münacaat : Allah'a yalvarmak, dua etmek amacıyla yazılan kasidelerdir.
Naat : Peygamberimizi övmek için yazılan kasidelerdir.
Medhiye : Devrin ileri gelenlerini övmek için yazılan kasidelerdir.
Hicviye : Devrin yöneticilerini eleştirmek için yazılan kasidelerdir.

 Kasidenin Bölümleri:

Girizgâh: Konuya giriş için bir veya birkaç beyitten oluşan geçiş bölümüdür.                                    Medhiye: Allah'ın, Hz. Muhammed'in, padişahın veya önde gelen kişilerin övüldüğü,  en uzun bölümdür.

Tegazzül: Kasidenin ölçüsüne ve uyağına uygun yazılan, araya sıkıştırılan gazeldir. 

Fahriye: Şairin kendisini övdüğü bölümdür.

Dua: Kasidenin en son bölümüdür. Birkaç beyitten oluşur.

           KASÎDE DER NA'T-I HAZRET-İ NEBEVÎ

                              Su Kasidesi   (İlk 3 beyiti)

  

                Saçma ey göz eşkden gönlümdeki odlara su

                Kim bu denli dutuşan odlara kılmaz çare su

                Âb-gûndur günbed-i devvâr rengi bilmezem

                Ya muhît olmuş gözümden günbed-i devvâre su

                Zevk-i tiğından aceb yok olsa gönlüm çâk çâk

                Kim mürûr ilen bırakır rahneler dîvâre su                         FUZULİ

RUBAİ

Uyak düzeni manide olduğu gibi “aaxa” şeklindedir.
Rubaide daha çok felsefe ve tasavvufla ilgili düşünceler, dünya görüşü, bir nükte işlenir.
Az sözle çok şey ifade etmek amaçlandığından rubaide anlam yoğunluğu vardır.
Şairler rubaide mahlas söylemez.
Bu türün en büyük şairi Ömer Hayyam’dır.
Azmizade Haleti, yazdığı bin kadar rubai ile Osmanlı Döneminin en büyük rubai şairi olarak tanınır.
Cumhuriyet Döneminin en büyük rubai ustası ise Yahya Kemal Beyatlı’dır.

Rubai Örneği:

Ahvâl-i cihânı her zaman söyleşelim

Amma gam-ı aşkımız nihân söyleşelim

Ey vâkıf-ı râz-ı aşk olan ârif-i cân

Ney gibi seninle bî-zebân söyleşelim                     Azmizade Haleti           

ŞARKI

•   Kuruluşu ve kafiye düzeni yönüyle murabbaya benzer. aaaa, bbba, ccca…
•  Bestelenmek için yazıldığından fazla uzun değildir.
•  Dörtlüklerden oluşur ve dörtlük sayısı üç ile beş arasında değişir.
•  Şarkının konusu genellikle aşk, sevgili, ayrılık, içki ve eğlencedir.                                                           Geniş halk kitlelerine hitap ettiğinden dili genelde sadedir.
•  Şarkının en önemli isimleri Nedim, Enderunlu Vasıf’tır. Yakın dönem şairlerinden olan Yahya Kemâl’in de pek çok şarkısı vardır.
•  Günlük dile ait söyleyişler ve halk deyişleri vardır.            

 evdiğim canım yolunda hâke yeksan olduğum
Iyddir çık nâz ile seyrâna kurbân olduğum
Ey benim aşkında bülbül gibi nâlan olduğum
Iyddir çık nâz ile seyrâna kurbân olduğum

Cümle yârân sana uşşak olduğun bilmez misin
Cümlenin takatleri tâk olduğun bilmez misin
Şimdi âlem sana müştak olduğun bilmez misin
Iyddir çık nâz ile seyrâna kurbân olduğum

Sahi Feyzâbâd'a doğru azm edib eyle safa
Asafâbâd'a gelip gâhi salın ey meh-likâ
Sel hele gör sahn-ı Sa'dâbâd'a hiç olmaz bahâ
Iyddir çık nâz ile seyrâna kurbân olduğum

Kapladıp gül-penbe şalı ferve-i semmûruna
Ol siyeh zülfü döküp ol sîne-i billuruna
Itr-ı şâhîler sürüp ol gerden-i kâfuruna
Iyddir çık nâz ile seyrâna kurbân olduğum

Sen açıl gül gibi zâr ile hezâr olsun
Nedim Bend bend olsun ham-ı zülfün şikâr olsun
Nedim Sen salın cânâ yolunda hâk-sâr olsun
Nedim Iyddir çık nâz ile seyrâna kurbân olduğum

                                                               Nedim                                                         

MURABBA                                                                           

• Dörder dizelik bentlerden oluşan nazım şeklidir.
• Uyak düzeni “aaaa, bbba, ccca…” şeklindedir. Bazen dördüncü mısralar nakarat olabilir.
• Bazı murabbalarda birinci dörtlüğün son dizesi, diğer dörtlüklerde tekrar eder, yani nakarat şeklindedir.
• Övgü, yergilerde; dinî ve öğretici konularda yazılan murabbalar çoğunlukla 6-7 dörtlükten oluşur.
• Tanzimat dönemi sanatçısı Namık Kemal, murabba nazım şeklinin edebiyatımızdaki en önemli ismidir.

  Geçti cânânın firakı canıma
Tîr-i çevri gibi girdi kanıma
Nâleden bir kimse gelmez yanıma
Söyle ey bâd-ı sabâ cânânıma
                                                            Yahya Bey

MUHAMMES

• Beşer dizelik bentlerle kurulan nazım şeklidir.
• En az 4, en çok 7 bentten oluşur.
• Bu nazım şekli her konuda yazılabilir.

Muhammes Örneği:
Gül hazin, sümbül perişan, bağzarın şevki yok
Derd-nâk olmuş hezâr-ı nağmekârın şevki yok
Ah eder, inler nesim-i bîkararın şevki yok
Başka bir haletle çağlar, cûybârın şevki yok
Geldi amma neyleyim, sensiz baharın şevki yok

Farkı yoktur giryeden rûy-ı çemende jâlenin
Hûn-ı hasretle dolar câm-ı safâsı lâlenin
Meh bile zücretle âğûşunda ağlar hâlenin
Gönlüme tesîri olmaz âteş-i seyyâlenin
Geldi amma neyleyim, sensiz baharın şevki yok

Ruha verdikçe peyâm-ı hasretin her sehâb
Cana geldikçe temâşâ-yı ufuktan pîç ü tâb
İhtizaz eyler çemen izhâr eder bin ıztırâb
Hem tabiat münfail hecrinle hem gönlüm harâb
Geldi amma neyleyim, sensiz baharın şevki yok

                                                                             Recâizâde Mahmut Ekrem

TERKİBİBENT

• Terkib-i bend, bentlerden oluşmuş bir nazım şeklidir.
•  Her bent 6 ile 10 arasında beyitten oluşur.
•  Bentlerin sayısı 3 ile 12 arasındadır.
•  Bentlerin kafiye düzeni gazeldeki gibidir.
•  Her bentin sonunda "vasıta beyti" adı verilen bir beyit bulunur. Vasıta beyti her hanenin sonunda değişir. Eğer değişmiyorsa terci-i bend olur.
• Aruzla yazılır.

    Sanman bizi kim şîre-i engûr ile mestiz 

Biz ehli harâbâtdanız mest-i Elest'iz

Ter-dâmen olanlar bizi âlûde sanır lîk
Bizi mâil-i bûs-ı leb-i câm ü kef-i destiz

Sadrın gözedüp neyliyelim bezm-i cihânın
Pây-ı hum-ı meydir yerimiz bâde-perestiz

Mâil değiliz kimsenin âzârına ammâ
Hâtır-şirken-i zâhid-i peymane-şikestiz

Erbâb-ı garaz bizden irâğ olduğu yeğdir
Düşmez yere zîrâ okumuz sâhib-i şastız

Bu âlem-i fânîde ne mîr ü ne gedâyız
Âlâlara âlâlanırız pest ile pestiz

Hem-kâse-i erbâb-ı diliz arbedemiz yok
Meyhânedeyiz gerçi velî aşk ile mestiz

Biz mest-i mey-i meygede-i âlem-i cânız

Ser-halka-i cem'iyyet-i peymâne-keşânız                          Bağdatlı Ruhi

TERCİİ BENT

•  Bentlerden oluşmuş bir nazım şeklidir.
•  Her bent 4 ile 10 arasında beyitten oluşur.
•  Bentlerin sayısı 5 ile 12 arasındadır.
•  Bentlerin kafiye düzeni gazeldeki gibidir.
•  Her bentin sonunda "vasıta beyti" adı verilen bir beyit bulunur, bu beyit hiç değişmez; eğer değişirse terkib-i bent olur.

Kabul eyler mi yâ Rab zahm-ı pür-nâsûrumuz bih-bûd 
Kalır mı yoksa bu âteşle dâğ-ı dil gibi pür-dûd 
Alırsa pençeye yasak beni 'bu baht-ı nâ-mes'ûd 
Kıyamet kopsa gevher «tutsa âlem olmayam hoşnûd 
Ferah nâmın dahi yâd edemez bu cân-ı zehr-âlûd 
Rızâdır çâresi her ne dilerse hazret-i Ma'bûd 
Belâ mevc-âver-i gird-âb-ı hayret nâ-hudâ nâ-bûd 
Adem sahillerin tuttu dirîgâ bang-i nâ-mevcûd                              Ziya Paşa

TERBİ

Terbi (Dörtleme): Bir şairin bir gazelinin her beytinin üstüne başka bir şairin ikişer dize eklemesiyle oluşan murabbadır. Eklemelerin ölçüye ve uyağa uyma zorunluluğu vardır.

Edebiyat terimi olarak bir gazelin her beytinin önüne aynı vezinde ve ilk mısra ile kafiyeli ikişer mısra eklenerek meydana getirilmiş dört mısralı
bendlerden oluşan bir nazım biçiminin adıdır. Terbîlerde her bendin son iki mısraı beyitlerinin üzerine ikişer mısra eklenen gazele; ilk iki mısraı da terbîi yapan şaire aittir. Bendlerdeki ekleme mısralara zamîme denir.

Kafiye düzeni : aa (aa), bb (ba), cc (ca), …

TARDİYE

Tardiye, muhammesin özel bir biçimidir. Muhammes aruzun her kalıbıyla yazıldığı halde, tardiye yalnız mefûlü/mefâilün/faûlün kalıbıyla yazılır. Tardiyenin muhammesten ayrılan ikinci özelliği de temel uyağın bentlerin sadece beşinci dizelerinde olmasıdır. Muhammeste dördüncü dizede de olabilir. Her bendin ilk dört dizesi de kendi arasında uyaklıdır. Uyak düzeni şöyledir ve başka biçimi yoktur:

bbbba-cccca-dddda-eeeea....

TAHMİS

Bir gazelin her iki dizesinin başına aynı ölçüde üç dize ekleyerek oluşturulan nazım biçimidir. Tahmis genellikle başka bir şairin gazeline yapılırsa da, kendi gazellerinden tahmis oluşturan şairler de vardır. başarılı bir tahmis'te asıl beyit ile eklenen dizeler anlam bakımından kaynaşmış olmalıdır. Başa eklenen üçer mısra gazelin matlası ile aynı kafiyede olur. Diğer beyitlere eklenen üçer mısra ise o beyitlerin ilk mısraları ile kafiyelidir.

Uyak düzeni şöyledir: (Koyu renkli harfler ekleme mısralardır.

aaaaa-bbbba-cccca-dddda-eeeea

TAŞTİR

Bir gazeldeki beyitlerin mısraları arasına başka bir şair tarafından üç dize yazılmasıyla oluşan nazım biçimidir. Eklemeler, asıl gazelin ölçü ve uyağıyla uyuşmalıdır. Ayrıca konu bakımından da asıl gazele uymalıdır. Uyak düzeni şöyledir: (Eklenen dizeler koyu harflerle gösterilmiştir)

aaaaa-bbbba-cccca-dddda-eeeea